Sözleşme Organları (Komiteler)
BM Temel İnsan Hakları Mekanizmalarına hızlı bakış
İnsan hakları izleme ve göstergeleri
Bir insan hakkı ihlaline ilişkin nereye kimler başvurabilir?
İşlevleri
Sözleşme organları, kendilerini kuran Sözleşmelerin hükümlerine uygun olarak bir dizi işlevi yerine getirir.
Bu işlevler tematik ve yöntem olarak değişse de genelde aşağıdaki içerir:
- Taraf Devletlerin Periyodik Raporlarını değerlendirir ve tavsiyelerde bulunur.
- Bireysel Şikayetleri değerlendirir.
- Ülke Soruşturmaları yürütür.
- Sözleşmeleri ve hükümlerini yorumlamak için tematik tartışmalar düzenler ve Genel Yorum hazırlar.
Taraf Devletlerin Periyodik Raporları
Bir Devlet bir sözleşmeyi onayladığında, bu sözleşmede tanınan hakları uygulamak için yasal bir yükümlülüğe sahip olur. Ancak, bir sözleşmeye taraf olmak sadece ilk adımdır, çünkü hakların kâğıt üzerinde tanınması, uygulamada bu haklardan yararlanılacağını garanti etmek için yeterli değildir.
Bu nedenle, sözleşmenin maddi hükümlerini uygulama yükümlülüklerine ek olarak, her bir taraf Devlet, ilgili sözleşme organına (SPT hariç) hakların nasıl uygulandığına dair periyodik raporlar sunmakla da yükümlüdür.
Taraf Devletlerin raporlarına ek olarak, sözleşme organları bir ülkenin insan hakları durumu hakkında ulusal insan hakları kurumları, uluslararası ve ulusal sivil toplum kuruluşları (STK’lar), Birleşmiş Milletler kuruluşları, diğer hükümetler arası kuruluşlar, meslek grupları ve akademik kurumlar dahil olmak üzere başka kaynaklardan da bilgi alabilirler. Çoğu komite, STK’lardan ve BM kuruluşlarından gelen sunumları dinlemek için özel bir zaman ayırır.
Mevcut tüm bilgiler ışığında, ilgili sözleşme organı raporu taraf Devlet delegasyonunun huzurunda inceler. Bu yapıcı diyaloğa dayanarak Komite, ‘sonuç gözlemleri’ olarak adlandırılan endişe ve tavsiyelerini yayınlar.
Tüm bu Komiteler Hükümet Dışı Örgütlerden gelen bilgi sunma taleplerini kabul etmektedir. Bu sunulan bilgiler aynı zamanda ülkede meydana gelen bazı insan hakları ihlali örneklerini de içerebilir. Raporlarında bir somut vakayı dikkate almalarını sağlamak için ulusal veya uluslar arası Hükümet Dışı Örgütler ile temasa geçmek, ilgili Komitenin o vakayla ilgili genel insan hakları durumunu ele alma şansını artırabilir. Komitenin bu yöndeki bir bulgusu, bireysel vaka açısından faydalı olabilir.
Bütün Komiteler, ülkenin periyodik raporunu inceleyeceği oturum öncesinde Hükümet Dışı Örgütler tarafından yapılan sunumları kabul etmektedir. Bu kuralın istisnaları ve sunum için nihai tarihleri öğrenmek için Komitelerin internet sayfaları incelenebilir. (Treaty Bodies | OHCHR).
Bireysel Şikayet Başvuruları
Komitelerden sekizi bireylerden şikâyet başvurusu alabilmektedir. Sözleşme kapsamındaki haklarının bu Sözleşmeye taraf bir Devlet tarafından ihlal edildiğini iddia eden herhangi bir kişi, ilgili komiteye bir başvuruda bulunabilir. Ancak Komitelerin bu başvuruları inceleyebilmesi için ilgili Devletin bireysel şikayetleri alma konusunda Sözleşme organının (Komitenin) yetkisini tanımış olması ve şikâyette bulunan kişinin de iç hukuk yollarını tüketmiş olması şarttır.
Sözleşme organlarının bireysel başvuru alma yetkisi kimi kez ilgili Sözleşmenin içinde bir madde olarak yer alırken kimi kez Sözleşmeye ek bir protokol yoluyla belirlenmiştir. Bu durumda Taraf devletlerin ya ilgili maddeyi kabul ettiğine dair beyanda bulunması ya da ilgili ek protokolü onaylanması gerekmektedir.
| Sözleşme Organları (Komiteler) | Komite’nin Bireysel Başvuru Alma Yetkisi | Türkiye |
| İnsan Hakları Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol | 24 Kasım 2006 |
| Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol | Onaylamadı |
| Irk Ayrımcılığına Karşı Komite | Sözleşme’nin 14. maddesi | Onaylamadı |
| Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Kaldırılması Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol | 29 Ekim 2002 |
| İşkenceye Karşı Komite | Sözleşme’nin 22. maddesi | 2 Ağustos 1988 |
| Çocuk Hakları Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol | 2017 |
| Bütün Göçmen İşçilerin ve Onların Aile Üyelerinin Haklarının Korunması Komitesi | Sözleşme’nin 77. maddesi | 27 Eylül 2004 |
| Engelli Hakları Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol | 2015 |
| Zorla Kaybedilmeye Karşı Komite | Sözleşme’nin 32. maddesi | Onaylamadı |
Sözleşme Mekanizmalarına Bireysel Başvuru
| Genel Bakış | İnsan hakları sözleşmesi, bir Devlet tarafından resmi olarak kabul edildiği takdirde, o Devlete sözleşmede yer alan hak ve özgürlükleri koruma, geliştirme ve yerine getirme konusunda bağlayıcı yükümlülükler getiren uluslararası bir anlaşmadır. Belirli koşullar yerine getirildiğinde, insan hakları ihlallerinin mağdurları, sözleşme haklarının ihlal edildiği iddiasıyla bir Devlet aleyhine Sözleşme Organları Komitesi’ne şikâyette bulunabilirler. |
| Kimler şikâyette bulunabilir? | Bireyler veya birey grupları, iç hukuk yollarını tükettikten sonra, kendilerinin veya başkalarının insan hakları sözleşmelerinde yer alan haklarının ihlal edildiği iddiasıyla şikâyette bulunabilirler. Bireyler, Zorla Kaybetmeler Komitesi’ne kaybolan bir kişinin aranması ve bulunması için acil talepte bulunabilirler. |
| Şikâyette bulunmak için uygunluk kriterleri nelerdir? | Şikâyette bulunan bireyler veya birey grupları öncelikle tüm iç hukuk yollarını tüketmiş olmalı ve Devlet Komite’nin yetkisini tanımış olmalıdır. Zorla Kaybetmeler Komitesi kapsamındaki acil eylemler, iç hukuk yollarının tüketilmesini gerektirmez. |
| Kime karşı şikâyette bulunabilirsiniz? | Herhangi bir Devlet İhlal edildiği iddia edilen hakları tanıyan sözleşmeye taraf olan, ve Komite’nin Zorla Kaybetmeler Komitesi kapsamındaki şikayetleri ve acil eylem taleplerini inceleme yetkisini kabul etmiş olan |
| Ne hakkında şikâyette bulunabilirsiniz? | Şikâyette bulunduğunuz anlaşma ile korunan haklardan herhangi birinin ihlali. Bkz. temel uluslararası anlaşmalar. |
| Şikâyet prosedürü kamuya açık mı? | Şikâyet prosedürleri gizlidir. Bununla birlikte, Bireysel başvuru prosedürü sonuçlandığında, Komite’nin “görüşleri” – veya kararları – yayınlanır. Görüşlerin takibine ilişkin raporlar kamuya açıktır. Zorla Kaybetmeler Komitesi kapsamındaki acil eylemlere ilişkin raporlar da kamuya açıktır. |
| Belirli bir mekanizmaya şikâyette bulunmanın avantajları/etkileri nelerdir? | Bireysel şikayet prosedürleri: Yasal olarak bağlayıcı uluslararası anlaşmalara dayalı yarı-yargısaldır;Mağdurlara telafisi mümkün olmayan zararların verilmesini önlemek için geçici tedbirler ve eser sahiplerini korumak için koruma tedbirleri talep edebilir veya misillemelere karşı şikayette bulunabilir;Vakaya özel çözümleri (genel çözümlerle birlikte) içeren kamusal kararlarla sonuçlanır;Bir takip prosedürü içerir. Sözleşmelerin yorumlanmasına ilişkin içtihat oluşturulmasını içerirDevletler, insan haklarının korunmasını güçlendirmek için daha fazla eylemin gerekli olduğu konularda yetkili rehberlik alırlar. Zorla Kaybetmeler Komitesi kapsamındaki acil eylemler: 24 saat içinde başlatılabilir ve iç hukuk yollarının tüketilmesini gerektirmez kaybedilen kişilerin aile üyelerinin ya da yakınlarının korunması için geçici tedbirler ya da kaybedilen kişinin yerinin tespit edilmesi için kanıt talep etme imkanı tanımak |
| Bir şikâyette bulunduğumda ne olur? | Kabul edilebilirlik koşullarının karşılanması halinde, şikâyetiniz kaydedilecek ve kabul edilebilirlik ve esasa ilişkin görüşlerini sunması için taraf Devlete iletilecektir. Devletten gözlemlerini belirli bir zaman dilimi içinde sunması istenir. Devlet şikâyete cevap verdiğinde, şikayetçiye yorum yapma fırsatı sunulur. Her iki taraftan da görüşler alındığında, dava ilgili Komite tarafından karara bağlanmaya hazır hale gelir. |
| Ne kadar zaman alır? | Sözleşme Organına bağlı olarak ortalama iki ila üç yıl. Ancak, geçici tedbirler 48 saat içinde derhal verilir. |
| Şikâyette bulunmak için sonraki adımlar nelerdir? | Kılavuzu okuyun ve e-posta ile gönderilecek Model Şikâyet Formunu kullanın Daha fazla bilgi edinin: Antlaşma organları iletişim sayfası |
Model Şikâyet Formu
SÖZLEŞME ORGANLARINA BİREYSEL BAŞVURULARIN SUNULUŞ ŞEKLİ
Lütfen formun tüm alanlarına cevap verin. İngilizce, Fransızca, Rusça veya İspanyolca dışındaki dillerde yapılan başvurular işleme alınmayacaktır. Doldurulan form, antlaşma organlarının kayıt amacıyla şikayetinizin niteliğini ve kapsamını belirlemesini sağlamalıdır. Gerekirse, lütfen ek olarak kronolojik olarak sıralanmış olgusal bilgileri ekleyin. (Bu ekin maksimum kelime sınırı: 10.000). Bu formun nasıl doldurulacağı konusunda daha fazla yardım için lütfen antlaşma organlarına bireysel bildirimlerin sunulmasına ilişkin Kılavuza bakınız.
1. Bildirimin sunulduğu Komitenin adı:
2. İlgili taraf Devlet veya Devletler:
3. Şikâyetçi: Adı/Soyadı/Doğum tarihi/Uyruğu
4. Şikayetçinin iletişim bilgileri: E-posta/Telefon numarası/Adres
5. Mağdur (şikayetçiden farklıysa):Adı/Soyadı/Doğum tarihi/Uyruğu
6. Avukat veya diğer temsilci (şikayetçi temsil ediliyorsa):Adı/Soyadı/E-posta/Telefon numarası/Adres
7. Komite tarafından verilecek nihai bir kararda şikayetçinin / mağdurun isminin anonimleştirilmesini ister misiniz? (Evet/ Hayır)
8. Aynı konuyu başka bir bölgesel/uluslararası soruşturma veya çözüm prosedürü kapsamında sundunuz mu? (Evet/ Hayır)- Cevabınız evet ise, lütfen prosedürü veya organı, başvuru tarihini, yazarları ve ileri sürülen iddiaları ve alınan kararı belirtiniz
9. Geçici tedbirler (şikayetçinin/mağdurun telafisi mümkün olmayan zarar görmesini önlemek için) veya koruma tedbirleri (şikayetçiye/mağdura ve/veya aile üyelerine veya temsilcilerine zarar verilmesini veya misilleme yapılmasını önlemek için) talep ediyor musunuz? (Evet/ Hayır)
Cevabınız evet ise, ne tür özel önlemler alacağınızı belirtiniz ve talebinizi gerekçelendiriniz. [kelime sınırı: 400]
10. Olgular. Lütfen kronolojik sırayla, tarihler ve idari/yargısal başvuru yollarına ilişkin bilgiler de dahil olmak üzere, vakanın temel olgularının bir özetini sunun. Lütfen münferit vakanın olgularına odaklanın. Genel bir bağlama atıfta bulunan bilgiler yalnızca ilgili ise ve mümkün olduğunca kısa olarak dahil edilmelidir. İhlal iddialarına yer vermeyin (bunlar aşağıdaki 11. paragrafta yer almalıdır)
İç hukuk yollarına ilişkin bilgileri de ekleyin: Lütfen mağdur(lar)ın mahkemeler ve/veya idari makamlar nezdinde taleplerini dile getirmek için attıkları her adımı kronolojik sırayla açıklayın. Lütfen her bir başvurunun tarihini ve içeriğini, hangi makama sunulduğunu, karar tarihini ve kararın neden(ler)ini açıklayın. İç hukuk yolları tüketilmediyse, lütfen nedenini belirtin [kelime sınırı 2.500]
11. İddia. Lütfen açıklanan olgu ve koşulların sizin/ mağdur(lar)ın haklarını nasıl ve neden ihlal ettiğini düşündüğünüzü açıklayınız. Lütfen hangi haklarınızın ihlal edildiğini düşündüğünüzü belirtiniz (mümkünse, ilgili antlaşma kapsamındaki maddeleri belirtiniz) [kelime sınırı 600]
12. Tarih, yer ve imza
Şikayetçi(ler) ve mağdur(lar)ın imzası (eğer farklıysa ve imzalayabiliyorsa):
Avukatın imzası (şikayetçi temsil ediliyorsa):
Not: İki dosya göndermeniz gerekecektir:
– Word belgesi dosyası (imzaya gerek yoktur) VE
– İmzalı belgenin taranmış veya fotoğraflanmış hali
13. Belgelerin listesi
Lütfen tüm belgelerin tarihe göre sıralandığından, ardışık olarak numaralandırıldığından ve açıkça etiketlendiğinden emin olun (Örnek: Ek 1 (Bölge Mahkemesine Şikayet-4 Haziran 2020); Ek 2 – (Bölge Mahkemesi Kararı-8 Temmuz 2020)).
Yerel mahkemelerin (ve idari makamların) talebinizle ilgili kararları ve yukarıda belirtilen dört çalışma dilinden birinde değilse bu kararların idari özetleri
Diğer herhangi bir uluslararası soruşturma veya çözüm usulüne yapılan şikayetler ve bu usullerin kararları
☐ İlgili olması halinde, tıbbi veya psikolojik raporlar da dahil olmak üzere, iletişiminizi doğrulayan her türlü belge veya diğer destekleyici kanıtlar.
☐ Varsa ilgili ulusal mevzuat.
14. Bireysel başvurular nasıl gönderilir?
Lütfen doldurulmuş başvuru formunu ve ekli belgeleri e-posta ile gönderin:
petitions@ohchr.org
Dosyayı elektronik olarak göndermek mümkün değilse, lütfen nedenini açıklayın ve kağıt olarak (tek taraflı 20 sayfayı geçmeyecek şekilde) aşağıdaki adrese gönderin:
Dilekçeler ve Acil Eylemler Bölümü
OHCHR
Palais des Nations Avenue de la Paix 8-14 1211 Cenevre İsviçre.
Gerekçe sunulmadığı sürece hiçbir kağıt şikayet işleme alınmayacaktır. Lütfen orijinalleri değil, sadece kopyaları ekleyin. Hiçbir belge iade edilmeyecektir.
Ülke Soruşturmaları
Komitelerden altısı (CESCR, CAT, CEDAW, CRPD, CED ve CRC – ilgili İhtiyari Protokol yürürlüğe girdiğinde), bir taraf Devlette sözleşmelerin ciddi, ağır veya sistematik olarak ihlal edildiğine dair sağlam temellere dayanan göstergeler içeren güvenilir bilgiler almaları halinde ülke soruşturmaları başlatabilir.
İşkenceye Karşı Komite (İKS madde 20), Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi (CEDAW İhtiyari Protokolü madde 8), Engelli Hakları Komitesi (CRPD İhtiyari Protokolü madde 6), Zorla Kaybetmeler Komitesi (CED madde 33), izledikleri sözleşmelerin bir taraf Devlet tarafından ciddi, ağır veya sistematik olarak ihlal edildiğine dair güvenilir bilgilerin alınması üzerine, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (ICESCR İhtiyari Protokolü’nün 11. maddesi) ve Çocuk Hakları Komitesi (CRC İhtiyari Protokolü’nün 13. maddesi (başvuru prosedürü hakkında)), bir taraf Devlette sözleşmelerin ciddi veya sistematik olarak ihlal edildiğine dair sağlam temellere dayanan göstergeler içeren güvenilir bilgiler almaları halinde, kendi inisiyatifleriyle soruşturma başlatabilirler.
| Sözleşme Organları (Komiteler) | Bireysel Başvuru Alma Yetkisi | Türkiye |
| Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol (Madde 11) | Onaylamadı |
| Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Kaldırılması Komitesi | Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi Seçmeli Protokolü (Madde 8) | 29 Ekim 2002 |
| İşkenceye Karşı Komite | İşkenceye Karşı Sözleşme kapsamında soruşturma prosedürü 20. maddesi | 2 Ağustos 1988 |
| Çocuk Hakları Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol 13. maddesi | 26 Aralık 2017 |
| Engelli Hakları Komitesi | Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol Madde 6 | 10 Şubat 2015 (Resmî Gazetede yayımlandı) |
| Zorla Kaybedilmeye Karşı Komite (*) | Sözleşme’nin 33. maddesi | Onaylamadı |
(*) * CED soruşturma usulü taraf Devletler tarafından özel olarak kabul edilmesini gerektirmez. Sözleşme’nin ülkede yürürlüğe girmesinden itibaren uygulanır.
Hangi Devletler soruşturmaya tabi olabilir?
Soruşturmalar yalnızca ilgili Komitenin bu konudaki yetkisini kabul etmiş olan Taraf Devletlerle ilgili olarak yürütülebilir. Taraf Devletler, imza, onay veya katılım sırasında (İKS madde 28; CEDAW İhtiyari Protokolü madde 10; CRPD İhtiyari Protokolü madde 8; ÇHS İhtiyari Protokolü madde 13(7) (başvuru usulü hakkında) veya herhangi bir zamanda (ICESCR İhtiyari Protokolü madde 11(8)) ilgili Komitenin soruşturma yürütme yetkisini tanımadıklarına dair bir beyanda bulunarak soruşturma usulünden çıkabilirler. Bu bağlamda CED bir istisnadır çünkü soruşturma yürütme yetkisi taraf Devletlerin kabulüne tabi değildir (ICPPED madde 33).
Soruşturma Prosedürü
Komite, izlediği Sözleşme’de yer alan hakların taraf Devlet tarafından sistematik olarak ihlal edildiğini gösteren güvenilir bilgiler alırsa prosedür başlatılabilir. Komite, gözlemlerini sunarak bilgilerin incelenmesinde Taraf Devleti işbirliği yapmaya davet eder. Komite, Taraf Devlet’in gözlemlerine ve elindeki diğer ilgili bilgilere dayanarak, bir veya daha fazla üyesini bir soruşturma yürütmek ve Komite’ye acilen rapor vermek üzere görevlendirmeye karar verebilir. Gerekli görüldüğü hallerde ve ilgili taraf Devletin rızasıyla, bir soruşturma taraf Devletin topraklarına yapılacak bir ziyareti de içerebilir.
Üye(ler)in bulguları daha sonra Komite tarafından incelenir ve her türlü yorum ve tavsiyeyle birlikte taraf Devlete iletilir. Taraf Devletten, Komitenin bulguları, yorumları ve tavsiyeleri hakkındaki kendi gözlemlerini belirli bir zaman dilimi içinde (genellikle altı ay) sunması ve Komite tarafından davet edilmesi halinde, soruşturmaya cevaben alınan önlemler hakkında Komiteyi bilgilendirmesi istenir.
Soruşturma usulü gizlidir ve yargılamanın her aşamasında taraf Devletin işbirliği aranır.
Genel yorumlar ve genel tartışma günleri
Komiteler tematik konular veya çalışma yöntemleri hakkında görüş talep eder, tartışma günleri ve etkinlikler düzenler ve insan hakları sözleşmelerinde yer alan hükümlerin içeriğine ilişkin yorumlarını (genel yorumlar veya genel tavsiyeler olarak bilinir) yayımlar. Bunlar, yaşam hakkı veya yeterli gıda hakkı gibi temel hükümlerin kapsamlı yorumundan, sözleşmelerin belirli maddeleriyle ilgili Devlet raporlarında sunulması gereken bilgilere ilişkin genel rehberliğe kadar çok çeşitli konuları kapsar. Genel Yorumlar, sözleşmelerin ayrılmaz parçalarını oluşturur.
| Sözleşme Organları (Komiteler) | Genel Yorumlar (Şubat 2024 itibariyle) | Erişim |
| Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi (CERD) | Komite 36 genel tavsiye kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |
| Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (CESCR) | Komite Genel Yorum kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |
| Medeni ve Siyasi Haklar Komitesi (İnsan Hakları Komitesi – HRC) | Komite 37 Genel Yorum kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |
| Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi (CEDAW) | Komite 39 genel tavsiye kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |
| İşkenceye Karşı Komite (CAT) | Komite 4 Genel Yorum kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |
| Çocuk Hakları Komitesi (CRC) | Komite 26 Genel Yorum kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |
| Bütün Göçmen İşçilerin ve Onların Aile Üyelerinin Haklarının Korunması Komitesi (CMW) | Komite 5 Genel Yorum kararı kabul etmiştir | İngilizce |
| Engelli Hakları Komitesi (CPRD) | Komite 8 Genel Yorum kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |
| Zorla Kaybedilmeye Karşı Komite (CED) | Komite 1 Genel Yorum kararı kabul etmiştir | İngilizce Türkçe |